ناسازگاری‌های درونی و بیرونی قرآن

روح الله نجفی: بمراد از ناسازگاری درونی، ناسازگاری موضعی از قرآن با موضعی دیگر از آن است و مراد از ناسازگاری بیرونی، ناسازگاری قرآن با دانسته‌های بیرون از قرآن –اعمّ از علم تجربی، تاریخ، اخلاق و عقل- است. بر این دو قسم ناسازگاری، قسم سومی را هم می‌توان افزود که ناسازگاری قرآن با سنت نبوی باشد. سنت نبوی گرچه بیرون از قرآن است اما بسان قرآن، ریشه در رسالت محمدی دارد. برای هر قسم از این ناسازگاری‌ها، دو مثال برمی‌شماریم و از سرمشق واقع‌گرایانه یا ناواقع‌گرایانه برای حل ناسازگاری‌ها، سخن می‌گوییم. مراد از سرمشق در این نوشتار، الگویی جامع و کلی است که آدمیان در چهارچوب آن تفکر و تحقیق می‌کنند. در سرمشق واقع‌گرا، گزاره‌های قرآن، از عالم واقع، خبر می‌دهند اما در سرمشق ناواقع‌گرا، گزاره‌ها، خبر دهنده از واقعیت‌های بیرونی نیستند. ناواقع‌گرایی در فهم قرآن، خود اقسامی دارد که مهم‌ترین آن، حمل بر قصه ناواقعی، حمل بر تصویر، حمل بر رؤیا یا شِبه رؤیا و حمل بر تقیه و مدارا است. وجه اشتراک این اقسام چهارگانه، آن است که بر وفق آن‌ها، می‌توان تعارضات درونی و بیرونی را در متن قرآن، پذیرا بود.
مثال از ناسازگاری درونی
۱-۱- روزهای ششگانه یا هشتگانه آفرینش
بر وفق آیه «الّذی خلق السموات و الارض و ما بینهما فی ستّه ایام…» (فرقان/۵۹) و آیات همانند آن، آفرینش آسمان‌ها، زمین و آن چه میان آن دو است، در طیّ شش روز انجام شده است اما در آیات «قل أئنّکم لتکفرون بالّذی خلق الارض فی یومین…و جعل فیها رواسی من فوقِها و بارک فی‌ها و قدّر فی‌ها اقواتها فی اربعه ایّام … ثمّ استوی الی السماء و هی دخان… فقضاهنّ سبع سموات فی یومین…» (فصلت/۹-۱۲) از روزهایی هشتگانه سخن رفته است که دو روز برای خلقت زمین، چهار روز برای پیدایش کوه‌ها، برکات و روزی‌های زمین و دو روز برای آفرینش آسمان‌های هفتگانه است. سرمشق ناواقع‌گرا، این ظاهر ناهمخوان را می‌پذیرد، چون این سنخ گزاره‌های قرآن را خبر دهنده از عالم واقع نمی‌شمارد اما سرمشق واقع‌گرا، برای حل تعارض تلاش می‌کند و اظهار می‌دارد که روزهای چهارگانه بهسازی زمین، با محاسبه دو روز خلقت زمین و دو روز دیگر، مطرح شده است. پس در سوره فصلت نیز از شش روز آفرینش سخن رفته است. (نه هشت روز)
مثال از ناسازگاری با سنت نبوی
۲-۱- سنگسار کردن زناکاران
آیه «الزَّانِیهُ وَالزَّانِی فَاجْلِدُوا کلَّ وَاحِدٍ منْهُمَا مِائَهَ جَلْدَه…» (نور/۲) حد زنا را برای مطلق زناکاران، صد ضربه شلاق شمرده است بی آن که میان افراد دارای زوج و فاقد زوج، تفکیک کند. به علاوه، عبارت قرآنی «…فَإِذَا أُحْصِنَّ فَإِنْ أَتَینَ بِفَاحِشَهٍ فَعَلَیهِنَّ نِصْفُ مَا عَلَی الْمُحْصَنَاتِ مِنَ الْعَذَابِ…» (نساء/۲۵)، برای کنیزانی که به حصن زوجیت درآمده‌اند، در صورت ارتکاب زنا، نیمی از مجازات زنان آزاد را مقرّر کرده است. این آیه، از کنیزانی سخن می‌گوید که به قید ازدواج درآمده‌اند و بر این اساس، آن زنان آزاد که در برابر ایشان یاد شده‌اند، زنان آزاد دارای زوج جلوه می‌کنند نه زنان آزاد فاقد زوج. بنابراین سنگسار که قابلیت نصف شدن را ندارد، مجازات زنای زنان شوهردار نیست، بلکه مجازات آنان، شلاق زدن است که می‌تواند نصف شود. با این همه، در صحیح مسلم و مصادر دیگر، آمده است که رسول اسلام، «ماعز بن مالک» را که به زنای خویش معترف گشت، به رجم محکوم کرد. سرمشق ناواقع‌گرا، این ظواهر متعارض را می‌پذیرد اما سرمشق واقع‌گرا، ناگزیر است که یا روایات رجم را انکار کند و یا به تخصیص و تأویل آیات روی آورد. مراد از تأویل، حمل بی قرینه، بر معانی یا مصادیق دورتر است. بر این مبنا، ادعا شده است که مراد از «المحصنات» در آیه بیست و پنجم نساء، زنان آزاد فاقد زوج است و آیه دوم سوره نور نیز به زناکاران فاقد زوج، تخصیص یافته است.
مثال از ناسازگاری با علم تجربی
۳-۱-ستاره دانستن شهاب
بر وفق آیه «و لقد زینا السماء الدّنیا بمصابیح و جعلناها رجوماً للشیاطین» (مُلک /۵) خداوند نزدیکترین آسمان را با ستارگان چراغ مانند، زینت بخشیده است و ستارگان را زننده و راننده شیاطین قرار داده است. مصابیح جمع «مصباح» و به معنای «سراج» (چراغ) است. تعبیر از ستارگان به مصابیح به دلیل نور بخشیدن آن‌ها به سان چراغ است. از دیگر سو، گاه در قرآن، «شهاب»، رجم کننده شیطان‌ها، معرفی شده است. بر وفق آیات «حفظناها من کل شیطانٍ رجیم الا من استرق السّمع فاتبعه شهاب مبین» (حجر/۱۷-۱۸) خدا، آسمان را از هر شیطان رانده شده‌ای محافظت کرده است مگر شیطانی که دزدانه چیزی بشنود که شهابی آشکار، او را دنبال کند. تفسیر قرآن به قرآن، چنین می‌نُمایاند که شهاب‌ها، همان ستاره‌های آسمان هستند که در حال سقوط می‌باشند. از دیگر سو، علم امروز، ستاره و شهاب را از یکدیگر، فرق می‌نهد. بر وفق علم، ستاره‌ها، توده‌های ملتهبی از گاز هستند. ستاره‌ها، خورشیدهایی هستند که از ما دور هستند و کوچک به نظر می‌آیند اما شهاب‌ها، سنگ‌هایی خُرد در جو زمین هستند که در برخورد با جو، دچار احتراق می‌گردند. سرمشق ناواقع‌گرا، این ظواهر متعارض با علم را می‌پذیرد اما سرمشق واقع‌گرا، ناگزیر است که به تأویل روی آورد. مثلاً باید ادعا کند که مراد قرآن، تنها آن است که برخی شهاب‌ها از برخی چراغ‌های آسمان، جدا شده‌اند. هویداست که پنج سیاره از سیارات منظومه شمسی در زمره همان نقاط درخشانی هستند که در آسمان به چشم می‌آیند و در زمره «المصابیح» جای می‌گیرند. به علاوه، علم امروز این نظر را رد نمی‌کند که پاره‌ای ازشهاب ها، قطعاتی جداشده از سیارات منظومه شمسی باشند.
مثال از ناسازگاری با تاریخ
قول یهود به پسر خدا بودن عزیر
بر وفق آیه «وَقَالَتِ الْیهُودُ عُزَیر ابْنُ اللّهِ وَقَالَتْ النَّصَارَی الْمَسِیحُ ابْنُ اللّهِ…» (توبه/۳۰) یهودیان، عزیر را پسرخدا می‌شمارند، چنانکه مسیحیان، مسیح را پسرخدا می‌نامند. این آیه پس از بیان حکم قتال با یهودیان و مسیحیان آمده است و در مقام برانگیختن مخاطبان و اقناع آنان به صحت این قتال است. از نظر تاریخی، قول مسیحیان به پسر بودن عیسی، شهرت وافر دارد اما قول یهود به پسر بودن عزیر، شناخته شده نیست. سرمشق ناواقع‌گرا، این ظاهر چالش‌دار را می‌پذیرد اما سرمشق واقع‌گرا، ناگزیر باید ادعا کند که برخی فرقه‌های ناشناخته یهود، چنان مدعایی داشته‌اند و مراد قرآن، تنها یادکرد آن فرقه یا فرقه‌های ناشناخته است.
مثال از ناسازگاری با اخلاق
قتل به سبب گناه تحقّق نایافته
بر وفق گزارش قرآن، همراه موسی، نوجوانی را در قبال گناه تحقّق نایافته‌اش، به قتل می‌رساند. در آیه «فَانْطَلَقا حَتَّی إِذا لَقِیا غُلاماً فَقَتَلَهُ قالَ أَقَتَلْتَ نَفْساً زَکِیَّه بِغَیْرِ نَفْسٍ لَقَدْ جِئْتَ شَیْئاً نُکْراً» (کهف/۷۴) آمده است که موسی و مصاحب وی (خضر)، رهسپار شدند و به نوجوانی برخورد کردند که خضر او را کشت. موسی به همراه خود گفت: آیا فرد بی‌گناهی را بی آن که کسی را به قتل رسانده باشد، کُشتی؟ کاری بس ناپسند کردی. مصاحب موسی از بندگان ویژه خداوند بود و قرآن، عمل او را تأیید کرده است. در آیات «وَ أَمَّا الْغُلامُ فَکانَ أَبَواهُ مُؤْمِنَیْنِ فَخَشینا أَنْ یُرْهِقَهُما طُغْیاناً وَ کُفْراً فَأَرَدْنا أَنْ یُبْدِلَهُما رَبُّهُما خَیْراً مِنْهُ زَکاه وَ أَقْرَبَ رُحْماً» (کهف/۸۰-۸۱) از زبان همراه موسی، آمده است که آن نوجوان، پدر و مادری ایمان‌دار داشت و ترسیدیم که آن دو را به طغیان و کفر کشاند. از این رو، اراده کردیم که خدایشان برای آن دو، فرزندی پاک‌تر و مهربان‌تر از او را جایگزین کند. سرمشق ناواقع‌گرا، از این ظاهر چالش‌دار عدول نمی‌کند اما سرمشق واقع‌گرا، ادعا می‌کند که کار خضر، به سان جان ستاندن فرشته از انسان است که به امر خدا، روا است. پس قتل خضر، صرفاً مأموریت او از جانب خدا است و نباید در قالب «مجازات» تحلیل شود.
مثال از ناسازگاری با عقل
بر تخت نشستن خدا
بر وفق آیه «الرَّحْمَنُ عَلَی الْعَرْشِ اسْتَوَی» (طه/۵) خدای رحمان بر تخت پادشاهی، نشسته است. همچنین بر وفق آیه «وَتَرَی المَلَائِکهَ حَافِّینَ مِنْ حَوْلِ الْعَرْشِ یسَبِّحُونَ بِحَمْدِ رَبِّهِمْ …» (زمر/۷۵) در قیامت، در پایان داوری الاهی، فرشتگان، تسبیح‌گوی و ستایشگر در گرادگرد تخت پادشاهی، دیده می‌شوند. لازمه بر تخت نشستن، جسمانیت و انسان واری است و همانند جسم یا همانند انسان انگاشتن خدا، با کمال مطلق او، همخوانی ندارد. سرمشق ناواقع‌گرا، این ظواهر چالش‌دار را می‌پذیرد اما سرمشق واقع‌گرا، به تأویل روی می‌آورد. مثلاً «استواء» را به جای «استقرار» بر معنای استیلاء یافتن و سلطه داشتن حمل می‌کند که از نظر لغوی، جای تشکیک دارد.
اقسام سرمشق‌های ناواقع‌گرا
حمل بر قصه مفروض
ناواقع گرایان عقیده دارند که اگر گزاره‌های چالش‌دار قرآن، در سیاق یک قصه بیان شده باشند، می‌توان آن قصه را ناواقعی و نمادین دانست. بر این مبنا، ممکن است ادعا شود که داستان موسی وخضر، داستانی رخ داده در عالم خارج نیست بلکه داستانی نمادین و تمثیلی است که با زیبایی هنری، به تصویر درآمده و مخاطب را به مقاصد قرآن، رهنمون می‌گرداند. این سنخ قصه‌ها، عواطف دینی را برمی‌انگیزند و در عرف اهل ادب، قصّه هنری غیرواقعی، کذب شمرده نمی‌شود.
ادامه دارد…