زیست‌شهری تبریز؛ فضاهای سبز، چالش‌ها و راهکارها

به گزارش خبرنگار سرویس اجتماعی پایگاه خبری تحلیلی «آناج»، زیست‌شهری به‌عنوان یکی از مفاهیم کلیدی در برنامه‌ریزی و مدیریت شهری، به بررسی تعاملات میان فضاهای شهری، ساکنان و محیط‌زیست می‌پردازد. این مفهوم به ما یادآوری می‌کند که شهرها تنها، مکان‌هایی برای زندگی نیستند، بلکه اکوسیستم‌های پیچیده‌ای هستند که نیازمند توجه و مدیریت هوشمندانه‌ می‌باشند. در این راستا، فضاهای سبز شهری به‌عنوان یکی از اجزای اساسی زیست شهری، نقش مهمی در ارتقاء کیفیت زندگی، افزایش سلامت روانی و جسمی شهروندان، و حفظ تنوع زیستی ایفا می‌کنند.

تبریز، به‌عنوان یکی از کلانشهرهای ایران، در سال‌های اخیر با چالش‌های متعددی همچون گسترش بی‌رویه، آلودگی هوا و کمبود فضاهای سبز مواجه بوده است. این چالش‌ها نه تنها بر کیفیت زندگی ساکنان تأثیر می‌گذارند، بلکه به ایجاد بحران‌های زیست_ ‌محیطی نیز دامن می‌زنند. در چنین شرایطی، توجه به توسعه و نگهداری فضاهای سبز به عنوان یک راهکار مؤثر برای کاهش اثرات منفی ناشی از «فرآیند شهری شدن» و بهبود کیفیت محیط زیست ضروری است.

در این خصوص گفتگویی انجام داده‌ایم با علی آذر، استاد دانشگاه و محقق علوم شهری در تبریز، تا به بررسی چالش‌ها و فرصت‌های موجود، و تحلیل چگونگی بهبود و توسعه این فضاها بپردازیم که در ادامه شما را به خواندن این گفتگو دعوت می کنیم.

آناج: وضعیت فعلی فضاهای سبز در تبریز را چگونه ارزیابی می‌کنید و چه چالش‌هایی در این زمینه وجود دارد؟

برای ارزیابی فضای سبز باید از دو زاویه نگاه کنیم. مقوله کمّی و مقوله کیفی. در بحث کمی رعایت سرانه استاندارد فضای سبز مطرح است که در ایران بر اساس مصوبه شورای عالی شهرسازی و معماری ۱۲ مترمربع برای هر نفر می باشد. البته سازمان ملل ۲۵ مترمربع را پیشنهاد داده است. در شهر تبریز سرانه مفید فضای سبز کمتر از ۵ مترمربع هست که نیاز است مدیران شهرداری نسبت به مکان‌یابی و احداث فضاهای سبز در داخل شهر و لبه­‌های شهر اهتمام جدید بورزند.

ما در لبه‌های شهر مکان‌هایی خوبی از نظر آمایش شهری و مطلوبیت برای کاربری فضای سبز داریم که می‌توان به مکان فعلی شهرک جوانان اشاره کرد که با توجه به ضوابط بین المللی حریم گسل فعال تبریز که از داخل آن عبور می کند، این زمین باید به فضای سبز اختصاص می‌یافت نه شهرک مسکونی! در پهنه‌های غربی شهر و اطراف قراملک هم پتانسیل خوبی برای احداث فضای سبز وجود دارد. کاشت درخت و چمن‌کاری پارک بزرگ آذربایجان و حمایت از سبزی کاران داخل این پارک می‌تواند کشاورزی شهری را تقویت کند و علاوه بر ایجاد شغل مستقیم برای بیش از سه هزار نفر باعث القای حس لذت خرید به‌طور مستقیم از باغ را سبب شود و همچنین منظر سبز منطقه غرب شهر را ارتقا دهد.

عدالت اکولوژیکی شهری در تبریز رعایت نشده است

علاوه بر کمبود کمّی و پایین بودن شدید سرانه فضای سبز در شهر تبریز، توزیع پارک‌ها نیز مناسب نیست . به‌طوری‌ که اکثر پارک­‌ها در شرق تبریز قرار گرفته‌اند و قسمت مرکز شهر و همچنین پهنه شمالی و مناطق حاشیه‌نشین که دارای تراکم انبوه‌تری نیز می‌باشند از نظر فضای سبز محروم هستند و «عدالت اکولوژیکی شهری» در تبریز رعایت نشده است. کمبود پارک‌ها باعث استفاده بیش از حد از فضاهای سبز شده و این امر باعث تخریب چمن و افت کیفیت محیطی پارک‌ها را منجر شده است.

عدم وجود مجموعه‌های ورزشی در سطح محلات و سایت‌های بازی کودکان و نوجوانان باعث شده که نوجوانان و جوانان بر روی چمن‌ها فوتبال بازی کنند و صدمات جبران ناپذیری به پارک‌ها وارد کنند همچنین در محوطه پارک‌ها برخی از شهروندان والیبال و .. بازی می‌­کنند و باعث سلب آسایش شهروندان می‌شود. در برخی از پارک‌ها نیز امنیت خیلی پایین است مانند پارک مشروطه که باعث شده شهروندان کم‌تری از این پارک استفاده کنند.

نورپردازی و تقویت پوشش گیاهی و همچنین آبیاری صحیح و منظم درختان خیابان­‌ها، کاشت درختان بومی سازگار با منطقه آذربایجان، ایجاد امکانات و خدمات داخل پارک و تامین امنیت از جمله اقداماتی هست که باید برای افزایش اثربخشی پارک‌های تبریز صورت گیرد.

آناج: آیا به نظر شما فضاهای سبز در تبریز به درستی در برنامه‌ریزی شهری لحاظ شده‌اند آیا نیاز به بازنگری در این زمینه وجود دارد؟

خیر. حتما لازم هست که در تهیه طرح‌های شهری از جمله طرح جامع شهر به توسعه فضای سبز و حفظ باغات باقی‌مانده اهتمام جدی صورت گیرد و جلوی تغییر کاربری فضای سبز به سایر کاربری‌ها گرفته شود. سازمان سیما منظر شهرداری تبریز باید دیتابیس درختان و باغات شهر را به‌صورت مکانی آپدیت کند. متاسفانه در طول دو سال اخیر شاهد کف‌بری درختان حاشیه خیابان‌ها و پارک‌ها به دلیل خشک شدن و عدم آبیاری هستیم که شهرداری باید نظارت بیش‌تری بر پیمانکارانی که مسؤلیت آب‌دهی به درختان را دارند، داشته باشد. علاوه‌بر آن شهرداری و جهاد کشاورزی موظف هستند که نظارت‌شان را بر باغات واقع شده در حریم شهر تبریز بیشتر کنند.

آناج: در مقایسه با سایر شهرهای بزرگ، فضاهای سبز تبریز چه نقاط قوت و ضعفی دارند؟

در سایر شهرهای هم‌ردیف با تبریز مانند مشهد چندین پارک عمده و فراشهری وجود دارد ولی در تبریز فقط ائل‌گلی است. و این امر باعث شلوغی بیش از حد آن شده است. ضمن این‌که خدمات داخل پارک ائل‌گولی نیز متنوع نیست و جذابیت آن فقط در هوا و منظر طبیعی آن خلاصه شده است. در صورتی‌که می توان عمکردهای جدیدی به آن تزریق کرد از جمله احداث باغ پرندگان در گوشه‌ای از آن، سایت‌های ورزشی متفاوت، مکان‌های بازی کودکان و بزرگسالان، فرهنگسرا و سالن مطالعه، بازارچه‌های عرضه محصولات ارگانیک و….  متاسفانه سایر پارک‌های تبریز زیاد وسیع نیستند و تبدیل به پارک محله‌ای و ناحیه‌ای شده‌اند و نمی‌توانند شهروندان را از اقصی نقاط شهر به خود جذب کنند. ما در تبریز فقط پارک ائل‌گلی را داریم و پارک آذربایجان نیز ناقص مانده است. واقعا  زبینده شهر تبریز نیست که پارک‌های متنوع شهری نداشته باشد و همه شهروندان مجبور به رفتن به یک پارک شوند.

آناج: نقش فضاهای سبز در بهبود کیفیت زندگی شهری و سلامت روانی شهروندان تبریزی چیست؟

فضای سبز شهری علاوه بر نقش زیست‌محیطی و اکولوژیکی، بر سلامت روانی و جسمی شهروندان نیز تاثیر زیادی دارد. با توجه به اهمیت فضاهای سبز شهری در افزایش زیست‌­پذیری و رقابت‌­پذیری و نقش آن­‌ها در تفریح و گذران اوقات شهروندان، ضروری است درک صحیحی از مولفه­‌هایی که میزان سلامتی شهروندان را تحت تاثیر قرار می­دهد صورت بگیرد. فضاهای سبز شهری، باعث کاهش استرس‌­های روحی و روانی شهروندان می­‌شود و تماشای مناظر الهام‌گرفته از طبیعت منجر به کاهش ترس و پایین‌آمدن خشم و جُرم می­‌شود؛ همچنین سطح آرامش فردی و اجتماعی جامعه نیز ارتقا می­‌یابد.علاوه بر این، فضاهای سبز به ایجاد سبک زندگی سالم کمک شایانی می­‌کنند.

در ربع اول قرن بیست‌ویکم، با گسترش شهرنشینی و افزایش تراکم شهری، انتشار آلودگی­‌ها، در سطح شهرها زیاد می­شود و این امر سلامت جسمی و روانی شهروندان را بیش ازپیش به خطر انداخته است. پارک­‌های شهری دارای نقش اجتماعی، اقتصادی و اکولوژیکی هستند، با مزایایی مانند درمان بیماری­‌های روحی، محیطی مطلوب برای تربیت کودکان، تعاملات اجتماعی، حفظ آسایش و نظایر این‌ها، که در عین حال شاخصی برای ارتقای کیفیت زندگی و توسعه پایدار شهری نیز محسوب می­‌شوند. برای سلامت شهروندان لازم است که دستگاه‌های ورزشی در کل پارک‌ها نصب شود و هر صبح و در تایم مشخص مربی تربیت بدنی اقدام به ورزش صبحگاهی نماید.

تبریز تبدیل به بتن‌شهر شده است

الان شهر تبریز تبدیل به «بتن شهر» شده، از بس که بلوک‌های آپارتمانی در آن ساخته شده است. تقریبا هیچ فضای بازی دیگر برای تنفس نمانده است! لذا ضروری است شهرداری اراضی که متعلق به خودش می‌باشد را سریعا به فضای سبز تبدیل کند.

در ایام قدیم در تبریز و دیگر شهرها، اولا متراژ خانه‌ها زیاد بود و هر کسی داخل حیاط خودش باغچه هم داشت و ثانیا در حومه و بیرون شهر نیز باغ داشتند به سبب شغل کشاورزی اکثر ساکنان، ولی الان غیر از طبقه مرفه جامعه که ویلا و باغ دارند، بقیه شهروندان مجبور هستند برای تمدد اعصاب خود از پارک‌ها استفاده کنند که این امر به سبب شلوغی بیش از حد پارک‌ها و ناقص بودن امکانات داخل پارک‌ها صورت نمی‌گیرد و پارک‌های تبریز نه تنها باعث تمدد اعصاب نمی‌شوند بلکه تشدد اعصاب را باعث می‌شوند از بس که داخل پارک‌ها آشفته است.

آرامش از داخل پارک‌ها رخت بربسته است و تنها عملکرد اکولوژیکی و سبز بودن پارک‌ها باقی‌مانده است. متاسفانه عملکرد اجتماعی سالم و «خانواده – محور» بودن از پارک‌ها حذف شده و پارک‌ها تبدیل به پاتوق یه عده از اقشار جامعه شده که با مبانی اسلامی نیز میانه خوبی ندارند.

آناج: آیا فضاهای سبز در تبریز به گونه ای طراحی شده‌اند که نیازهای متنوع جامعه وهمچنین نیازهای رده‌های مختلف سنی، جنسیتی و معلولان را برآورده کنند؟

عوامل دافعه که شهروندان را به پارک‌ها گسیل می‌کنند متفاوت هستند که از جمله می‌توان به تراکم بالای جمعیتی مسکونی در تبریز، کوچک بودن متراژ خانه‌ها، فرار از زندگی آپارتمانی، فقدان امکانات تفریحی در داخل شهر، بالا بودن هزینه مسافرت به بیرون از شهر، عدم تفاهم با اعضای خانواده و همچنین آلودگی هوا اشاره نمود. در طرف دیگر نیزهوای مناسب پارک، ملاقات با دوستان، پیاده‌روی، رهایی از مشکلات و استفاده از طبیعت پارک باعث جذب شهروندان به پارک‌ها هستند.

اقشار متفاوتی به پارک‌ها مراجعه می‌کنند که لازم است بر حسب روحیات هر قشر طراحی مجدد از فضاهای پارک صورت گیرد. الان بسیاری از پارک‌ها برای معلولان طراحی نشده‌اند (غیر از پارک باغ‌شهر). همچنین فضاهای بازی کودکان بصورت محدود وجود دارد. امکانات ورزشی هیجان انگیز برای جوانان وجود ندارد. سالمندان ما به سبب تردد مترو و دوچرخه نمی‌توانند به راحتی رفت‌وآمد کنند و اصلا مکانی هم برای نشستن دورهمی افراد مسن در پارک‌ها تعبیه نشده است. عدم نظارت کافی بر محیط نیز باعث کاهش امنیت برای زنان شده است که لازم است تدابیر امنیتی بیشتری توسط نهادهای انتظامی صورت بگیرد و در هر پارک، دکه پلیس در نظر گرفته شود و دوربین‌های مدار بسته در جاهای متفاوت پارک‌ها تعیبه گردد.

آناج: نقش فضاهای سبز در تاب‌آوری شهری در برابر بحران‌ها (مانند سیل، زلزله و آلودگی) چگونه است، آیا تبریز به این جنبه توجه کافی داشته است؟

ایجاد جزایر گرمای شدید شهری و افزایش روان‌آب‌­های سطحی در مواقع بارش و بروز سیل از جمله نتایج رشد شهرنشینی و توسعه فیزیکی شهرها می­‌باشد. پارک ها از جمله سایت‌های اسکان موقت در مواقع زلزله و سایر بحران‌های طبیعی هستند. البته بسیاری از پارک‌ها در تبریز نمی‌توانند در مواقع زلزله به‌عنوان سایت اسکان موقت باشند چرا که امکانات و تاسیسات پارک جوابگو نخواهد بود. ضروری است که تاسیسات اقامتی موقت از قبیل سکوهای احداث چادر، دسترسی به آب، برق و … در داخل پارک‌ها تعبیه شود.

‌ آناج: آیا فضاهای سبز در تبریز به گونه‌ای طراحی شده‌اند که با فرهنگ و هویت محلی هم‌خوانی داشته باشند؟ چه اقداماتی در این زمینه می‌توانند انجام شوند؟

الهام‌گیری از مبانی معماری و شهرسازی اسلامی_ایرانی در طراحی پارک‌ها و ضرورت احترام به شرایط اقلیمی منطقه و هویت‌بخشی به فضاهای پارک با تاکید بر مصادیق بومی آذربایجان از قبیل طراحی اِلمان­‌هایی که فرهنگ سنتی ما را بازگو می‌کنند می‌تواند بر جذابیت پارک‌ها بیفزایند.

آناج: چگونه می‌توان فضاهای سبز در تبریز را به‌عنوان یک ابزار برای جذب گردشگر معرفی کرد و از این طریق به توسعه پایدار شهری کمک کرد؟

پارک‌ها با توجه به امکانات داخل آن اولین مقصد توریست‌ها هستند شهر تبریز هم فقط ائل‌گلی را دارد که نیاز است پارک بزرگ آذربایجان در غرب شهر تبریز با حداقل مداخلات و بدون نگاه منفعتی! کاملا به فضای سبز و پارک اختصاص یابد تا شاهد دو بازوی قدرتمند جذب گردشگر در شرق و غرب تبریز باشیم.

ایده احداث پارک‌های کوچک جیبی در اراضی بایر، احداث بام سبز (روف گاردن) دیوار سبز، بالکن سبز و حیاط سبز می‌تواند بر توسعه فضاهای سبز و سبزینگی شهر کمک کند.

آناج: آیا فضاهای سبز موجود در تبریز به تنوع زیستی کمک می‌کنند؟ چگونه می‌توان این تنوع را افزایش داد؟

زمین شهر متعلق به صاحبان اصلی آن یعنی گونه‌های زیستی و جانوری می‌باشد که ما این قلمرو آن‌ها را تصاحب کرده‌ایم. لازم است که از طریق احداث و گسترش فضاهای سبز کوچک و بزرگ در کل شهر (بطور متوازن) دسترسی گونه‌های جانوری را به گیا‌هان و آب فراهم کنیم و باعث آرامش آن‌ها شویم. من وقتی در شهری می‌بینم پرندگان در حال پرواز هستند خوشحال می‌شوم و احساس می‌کنم که کیفیت هوا و میزان فضای سبز این شهر بیش‌تر است و تنوع‌زیستی به سبب کیفیت فضای سبز آن شهر بیش‌تر است.

آناج: چگونه می‌توان از فضاهای سبز به عنوان یک ابزار برای کاهش اثرات جزایر حرارتی در تبریز استفاده کرد؟

با تمرکز فعالیت‌ها در مرکز شهر و ناحیه تجاری شهر (CBD) دمای هوا در داخل شهر، بطور متوسط ۵ تا ۱۰ درجه زیادتر از دمای اطراف شهر است. لازم است که این جزیره و گنبد گرمایی از داخل شهر که در تبریز در اطراف میدان ساعت تا بازار قرار دارد از آن خارج شود. در دوره قبلی شورا بنده «طرح تهویه طبیعی هوا» را به کمیسیون شهرسازی شورا ارئه دادم ولی مورد استقبال قرار نگرفت. البته این طرح قبلا در شهر اشتوتگارت آلمان نیز پیاده شده است. در دامنه‌های سهند هوا سرد و پرفشار تست و در مرکز شهر هوا کم فشار و گرم می‌باشد. پیشنهاد طرح درختکاری و تقویت پوشش سبز در قالب «کمان سبز» از  ارتفاعات شمالی سهند تا میدان ساعت و بر روی اراضی ارتش  بود (که آن زمان در حال واگذاری به بخش خصوصی بودند) بدین ترتیب هوای سرد و خنک از نوار سبز اراضی ارتش وارد میدان ساعت می‌شد و بالعکس، هوای گرم و آلوده از این نوار و کمان سبز به بیرون شهر هدایت می‌شد و تبادل حرارتی صورت می گرفت. متاسفانه نه تنها این امر صورت نگرفت بلکه بیش از ۲۵۰۰ درخت در اراضی ارتش تخریب شد و بارگذاری‌های تجاری و ساختمان‌سازی بر روی اراضی پادگان در حال اتفاق افتادن است و بدین صورت فرصت احداث فضای سبز موثر و کارا در داخل شهر جای خود را به ضدتوسعه و ضد کیفیت زندگی یعنی احداث بلوک‌های ساختمانی داد و ضربه اساسی بر زیست‌پذیری شهر تبریز وارد آمد. احداث نوار سبز از استادیوم تا میدان ساعت باعث تهویه طبیعی شهر می‌شود.

آناج: چه نوع فضاهای سبز (پارک‌ها، باغ‌ها،باغچه‌های عمودی و …) برای بهبود کیفیت زیست‌محیطی در شهر تبریز مناسب‌تر است؟

در کاشت درختان، هماهنگی با اقلیم و شرایط بومی و محلی شرط اصلی برای افزایش راندمان فضای سبز می‌باشد. با توجه به اقلیم کوهستانی و سرد منطقه آذربایجان، بهترین نوع درخت برای تعادل بخشی به دمای محیط، درخت قلمه (تبریزی) است. برگ‌های این درخت دیر سبز می‌شود، این امر باعث می‌شود که در در فصل بهار که هنوز هوا در تبریز و آذربایجان سرد است گرما وارد محیط شود و همچنین نسبت به بقیه درختان زودتر خزان می‌شوند و از این طریق نورخوشید به راحتی محیط را گرم می‌کند. البته برای ارتفاعات عینالی می توان در لابه‌لای درختان کاشته شده، از درختچه‌های (خشکی پسند) از جمله زریش (زرشک)، گل محمدی، شیلان (نسترن) و… استفاده کرد. این درختان انواع متفاوتی دارند از جمله درختچه‌ها، گیاهان رونده، گیاهان پوششی، گیاهان علفی و … هستند و در مقیاس های خرد، کلان، میانه به فراخور نیاز منطقه مورد استفاده قرار می گیرند.

آناج: چگونه می‌توان با استفاده از فضاهای سبز، مشکلات آلودگی صوتی در تبریز را کاهش داد؟

با توجه به توسعه شهرنشینی و گسترش افقی شهرها، استفاده از ماشین برای رتق و فتق امورات شخصی توسط شهروندان امری ضروری است. متاسفانه به سبب کمبود بسترهای حمل و نقل عمومی در شهر تبریز از جمله B.R.T و مترو و ناقص بودن سیستم اتوبوس­رانی (کور بودن مسیرهای اتوبوس در سطح شهر به‌ طوری‌که ابتدا و انتهای پارک -سوارها هیچ پیوستگی با یکدیگر ندارند) شهروندان مجبورند از ماشین های شخصی برای انجام امورات شخصی خود استفاده کنند و این کار بار ترافیک عبوری را به ویژه در مرکز شهر و خیابان­‌های اصلی شهر افزایش می‌دهد. بر این اساس لازم است که پارک‌های نواری در امتداد معابر اصلی در کنار خیابان احداث شوند تا هم آلودگی صوتی کاهش یابد و همچنین این فضای سبز نقش فیلتر را عمل کرده و باعث تصفیه هوا می‌شوند. بطورکلی درختان و شمشادهای متراکم در حاشیه پارک‌ها و خیابان‌ها قادر هستند میزان صدا را به میزان ۱۵ تا ۴۲ درصد کاهش دهند. طبق تحقیقات صورت گرفته در ژورنال Applied Acoustics مشخص شده است که درختانی که پوست زبری دارند مانند کاج اروپایی، تاثیر زیادی در کاهش آلودگی صوتی هوا دارند . بنابر این و با توجه به این موضوع که پوست مخروط‌ها صدا را کمی بهتر از درختان پهن‌برگ جذب می‌کند، می‌توان از این‌گونه از درختان بیش‌تر در فضاهای سبز شهری استفاده کرد.

در پایان ذکر این نکته ضروری است که شهردای باید از تغییر کاربری فضای سبز جلوگیری کند. با توجه به اهمیت باغ‌ها، نسبت به ممیزی باغات اقدام جدی بورزد و نظارت کافی بر درختان داخل باغ داشته باشد تا سودجویان درختان را قطع نکنند. همچنین در آبیاری و حفظ درختان معابر اهتمام جدی بورزد. برای رسیدن به استاندارد فضای سبز در شهر تبریز لازم هست که در حواشی شهر پارک‌های منطقه‌ای بزرگ مقیاس را برنامه‌ریزی و طراحی کند.  حمایت مالی از احداث بام سبز بر اساس برنامه رهبردی ۵ ساله شهرداری نیز می‌تواند شهروندان را نسبت به استفاده مفید از پشت بام ها تشویق کند. احداث پارک‌ها، نه تنها اتلاف سرمایه نیست بلکه سرمایه­‌گذاری برای پرورش روحی شهروندان و ارتقای سلامت عمومی جامعه است چرا که شهروند سالم شهر سالم را می سازد.

گفتگو از طاهره اشرفیان

انتهای خبر /