زنان سیاستمداری که از سیاست کوچ کردند

به اعتقاد بسیاری از کارشناسان، مشارکت سیاسی زنان یکی از شاخص‌های کلیدی توسعه اجتماعی و فرهنگی در هر جامعه‌ای به شمار می‌رود. حضور فعال زنان در عرصه سیاست با بهره‌گیری از دیدگاه‌ها و توانمندی‌های متفاوت، تصمیم‌گیری‌ها را بهبود می‌بخشد و نمایندگی متنوع‌تری از نیاز‌ها و مطالبات جامعه را تضمین می‌کند.
در طول تاریخ سیاسی معاصر ایران، زنان متعددی توانسته‌اند نقش‌های تأثیرگذاری را در حوزه سیاست ایفا کنند؛ اما بسیاری از آنها به دلایل مختلف از جمله ضعف های شخصی، عدم درک واقعیات جامعه و البته ساختار‌های مردسالارانه، تغییرات سیاسی یا محدودیت‌های اجتماعی، به مرور از صحنه کنش‌گری فعال کنار رفته‌اند. این پدیده، نشان‌دهنده عدم پایداری نقش‌آفرینی زنان در محیط سیاست ایرانی است.
در دهه های اخیر، زنان سیاستمدار متعددی وجود دارند که هر یک در برهه‌ای از تاریخ سیاسی ایران حضوری پررنگ داشته‌اند، اما در ادامه به دلایل مختلف، نقش‌آفرینی آنها کم‌رنگ شده و دیگر کنش جدی سیاسی از سوی آنها دیده نمی‌شود.
به این بهانه در ادامه به معرفی برخی زنانِ ایرانیِ فعال در عرصه سیاست که از صحنه مشارکت سیاسی دور شدند یا به سایه رفته اند می پردازدیم:
۱_ منیره گرجی
منیره گرجی‌فرد متولد ۱۳۰۸، قرآن‌پژوه و تنها زن عضو مجلس خبرگان قانون اساسی بود. او بنیان‌گذار نخستین سازمان غیردولتی تخصصی زنان با نام مؤسسه مطالعات و تحقیقات زنان است. در هشتمین دوره انتخاب خادمان قرآن کریم (۱۳۸۰) به عنوان خادم قرآن برگزیده شد و در سال ۱۳۸۴، نشان دولتی «درجه سوم مهر» از سوی هیئت وزیران جمهوری اسلامی ایران به او اهدا شد.
فعالیت‌های گرجی‌فرد از ۱۵ خرداد ۱۳۴۲ آغاز شد. او جلسات قرآنی در تهران برگزار می‌کرد که اگرچه در ابتدا با محوریت تفسیر و احکام بود، اما بعد‌ها جنبه سیاسی نیز پیدا کرد. گفته خودش، پیش از انقلاب اسلامی، سید محمود طالقانی از او خواسته بود که در جلسات قرآنی او حضور داشته باشد و به سوالات بانوان پاسخ دهد. گرجی‌فرد نقش بسزایی در ترویج فرهنگ و معارف قرآنی در میان زنان داشته و به عنوان یکی از چهره‌های شاخص در احیای بحث‌های قرآنی و دینی برای زنان شناخته می‌شود.
منیره گرجی در زمینه‌های مختلفی مانند تفسیر قرآن، فقه و اخلاق نوشته‌هایی دارد، اگرچه بسیاری از این آثار به صورت دست‌نوشته‌ها یا سخنرانی‌های ضبط شده بوده و به طور رسمی منتشر نشده‌اند. به دلیل دانش وسیع در علوم دینی و فعالیت‌های آموزشی، از او به عنوان یکی از مراجع علمی و معنوی در حوزه زنان یاد می‌شود.
پس از اتمام مجلس خبرگان قانون اساسی، گرجی‌فرد از فعالیت‌های سیاسی کناره‌گیری کرد و به تدریس در حوزه علمیه پرداخت که شامل تدریس فقه، تفسیر، احکام و اخلاق می‌شد.
۲_ زهره کاظمی(زهرا رهنورد)
زهره کاظمی معروف به زهرا رهنورد در سال ۱۳۳۴ در بروجرد متولد شد. نام اصلی او زهره کاظمی آزاد است و نام مستعار «زهرا رهنورد» را در زمان حکومت پهلوی برای فعالیت‌هایش استفاده می‌کرد.قبل از انقلاب اسلامی، رهنورد به فعالیت‌های سیاسی در قالب همراهی با مخالفان حکومت پهلوی پیوست و پس از انقلاب نیز در نقش‌های مختلف سیاسی و فرهنگی حضور داشت. او در دوران ریاست‌جمهوری محمد خاتمی به عنوان مشاور سیاسی رئیس‌جمهور فعال بود.
زهرا رهنورد مدرک دکتری علوم سیاسی از دانشگاه آزاد اسلامی، کارشناسی مجسمه‌سازی و کارشناسی ارشد پژوهش هنر از دانشگاه تهران دارد. او ریاست دانشگاه الزهرا را نیز بر عهده داشته است. رهنورد در زمینه‌های هنری، نویسندگی و روزنامه‌نگاری فعال بوده و تعدادی کتاب و مقاله نیز به چاپ رسانده است. پس از اعتراضات انتخاباتی سال ۱۳۸۸، رهنورد و همسرش میرحسین موسوی به عنوان سران جریان سبز شناخته شدند. حصر خانگی آنها از بهمن ۱۳۸۹ آغاز شد و تا کنون ادامه دارد.رهنورد در سالهای اخیر فعالیت سیاسی خود را به شدت کاهش داده است.
۳_ فاطمه کروبی
فاطمه کروبی، متولد ۱۳۲۷ در گلپایگان است که در فروردین ۱۳۴۱ با مهدی کروبی، که دو دوره ریاست مجلس را بر عهده داشت و از رهبران جنبش سبز بود، ازدواج کرد. فاطمه کروبی در دوران حکومت پهلوی، همراه با همسرش به مبارزات سیاسی پرداخت. او دبیرکل مجمع اسلامی بانوان، عضو حزب اعتماد ملی و مدیر مسئول هفتهنامه ایراندخت بوده است. وی در دوره پنجم مجلس شورای اسلامی نماینده مجلس نیز بوده است.
فاطمه کروبی در دوران حکومت پهلوی، همراه با همسرش به مبارزات سیاسی پرداخت. او دبیرکل مجمع اسلامی بانوان، عضو حزب اعتماد ملی و مدیر مسئول هفته نامه ایراندخت بوده است. وی در دوره پنجم مجلس شورای اسلامی نماینده مجلس نیز بوده است.
فاطمه کروبی از مخالفان دولت احمدی نژاد بوده است. او رئیس ستاد انتخاباتی مهدی کروبی در تهران درانتخابات ریاست جمهوری سال ۱۳۸۸ بوده است. پس از اعتراضات جنبش سبز در یکم اسفند ۱۳۸۹، او و همسرش در حصر خانگی قرار گرفتند و بعد از مدتی از حصر آزاد شد و فعالیت سیاسی خود را تعطیل کرد.
۴_ فاطمه رجبی
فاطمه رجبی دوانی، فعال سیاسی و مدرس دانشگاه است. او همسر غلامحسین الهام، چهره سیاسی ایرانی و همچنین دختر حجت‌الاسلام علی دوانی، نویسنده و پژوهشگر دینی است. رجبی در محافل سیاسی بیشتر به دلیل نوشته‌ها و سخنرانی‌های جنجالی‌اش شهرت یافته است.
رجبی بعد از روی کار آمدن دولت محمود احمدی‌نژاد در سال ۱۳۸۴، به فعالیت‌های سیاسی پرداخت و به عنوان مدرس در دانشکده خبر فعالیت کرد. او نویسنده هفته‌نامه‌های «صبح» و «یالثارات الحسین» بود و از حامیان جدی دولت احمدی‌نژاد محسوب می‌شد. از جمله اقدامات او می‌توان به نوشتن کتاب «معجزه هزاره سوم» در تمجید از احمدی‌نژاد اشاره کرد. رجبی به دلیل مقالات و سخنرانی‌های تند و تیز خود، به ویژه علیه اصلاح‌طلبان و شخصیت‌های سیاسی مانند محمد خاتمی، هاشمی رفسنجانی و دیگران، مورد انتقاد قرار گرفت. این موضع‌گیری‌ها باعث شد که او به یک چهره جنجالی تبدیل شود.
پس از انتخابات مجلس در سال ۱۳۹۰، فاطمه رجبی از حضور علنی در صحنه سیاسی کناره‌گیری کرد. انتقادات فراوان از سوی رسانه‌ها، افراد سیاسی و حتی خانواده خودش، از جمله پدرش علی دوانی که از رفتار‌های او گلایه داشت، می‌تواند یکی از دلایل اصلی کناره‌گیری او از عالم سیاسی باشد.
فشار‌های سیاسی و اجتماعی که به دلیل مواضع تندش به او و خانواده‌اش وارد شد، احتمالاً بر تصمیمش برای کناره‌گیری تأثیر گذاشت.
۵_ الهه کولایی
الهه کولایی (طبرستانی) متولد ۱۳۳۵ در تهران، استاد علوم سیاسی در دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران است. او دارای دکترای روابط بینالملل از دانشگاه تربیت مدرس است. کولایی در زمینه‌های مختلفی مانند سیاست خارجی، روابط ایران با کشور‌های همسایه، و مسائل قفقاز و آسیای مرکزی تخصص دارد و مقالات و کتاب‌های متعددی منتشر کرده است. او مدتی به روزنامهنگاری در روزنامه اطلاعات پرداخت و سپس در وزارت خارجه ایران استخدام شد. بعد از آن، مدیر آموزش و معاون آموزشی دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران شد و همزمان در چند دانشگاه دیگر تدریس میکرد.
کولایی به عنوان یکی از اعضای کلیدی جبهه مشارکت ایران اسلامی و مجمع زنان اصلاحطلب، نقش مهمی در پیشبرد اهداف اصلاحطلبانه و حقوق زنان داشته است.او در مجلس ششم نماینده بود و در کمیسیون‌های مختلف از جمله کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی فعالیت کرده است. اما به نظر می رسد در حال حاضر فعالیت عمده کولایی تدریس و پژوهش در دانشگاه تهران به عنوان یک محقق و متخصص حوزه ژئوپلتیک است.
۶_ زهرا اشراقی
زهرا اشراقی، متولد ۱۳۴۳، فعال سیاسی اصلاحطلب و نوه دختری امام خمینی و دختر شهابالدین اشراقی و همسر محمدرضا خاتمی (برادر سید محمد خاتمی)، عضو شورای مرکزی جبهه مشارکت است.زهرا اشراقی فارغالتحصیل رشته فلسفه از دانشگاه تهران است. او در دوره ریاستجمهوری سید محمد خاتمی معاون اجتماعی در امور جوانان وزارت کشور بود و همچنین در سازمان غیردولتی حامیان زنان ایران فعالیت داشته است.
در سال ۱۳۹۲، زهرا اشراقی در مصاحبه ای بی سابقه با روزنامه الشرق الاوسط می گوید علاقه مند به تابوشکنی است و از علاقهاش به سریال حریم سلطان و صدای خوانندگانی مانند هایده و مهستی می گوید اما در سالهای اخیر مشارکت کم رنگی در عرصه سیاست و اظهار نظر سیاسی را از او شاهد بوده ایم، نعیمه اشراقی خواهر زهرا اشراقی هم وضعیتی مشابه او دارد و بعد از مدتی فعالیت بی امان در عرصه سیاست در دهه نود شمسی، ناگهان فعالیت سیاسی و رسانه ای خود را تعطیل کرد.
۷_ فاطمه آجرلو
آجرلو متولد ۱۳۴۵ در تهران، دارای مدرک کارشناسی روانشناسی بالینی، کارشناسی ارشد روانشناسی شخصیت، و دانشجوی دکترای روانشناسی تعلیم و تربیت. او طلبه سطح دو حوزه علمیه و مدرس دانشگاه و حوزه نیز بوده است. او در سال ۱۳۸۸ توسط محمود احمدی نژاد به عنوان وزیر پیشنهادی رفاه به مجلس معرفی شد، اما رای اعتماد نگرفت. در انتخابات یازدهمین دوره مجلس شورای اسلامی از حوزه انتخابیه کرج شرکت کرد، اما در مرحله دوم ناکام ماند.
برخی او را به دلیل ارتباطات خانوادگی با شخصیت‌های سیاسی و موضعگیری هایش در مجلس مورد انتقاد قرار دادهاند. مثلاً در پرونده عباس پالیزدار، به دلیل ارتباط خانوادگی با او، نقد‌هایی به آجرلو وارد شده است. او پس از دوران نمایندگی، فعالیت سیاسی خود را تعطیل کرد و به فعالیت‌های علمی و تدریس در دانشگاه پیام نور پرداخته است.
***
در پایان لازم به ذکر است، فهرست سیاستمداران زن حذف شده یا به سایه رفته که در این یادداشت برشمرده شدند، نشان می دهد که عمده آنها در نسبت سببی و نسبی با آقایان سیاستمدار هستند و به نوعی نپوتیسم Nepotism به معنای خویشاوندگرایی در عرصه مشارکت سیاسی و سیاست ورزی جامعه زنان ایرانی مشهود و پررنگ است. به دیگر معنا آقایان سیاستمدار در راه دادن به بانوان در عرصه سیاست نیز صرفاً به زنان خودی میدان داده اند!
احتمالا فقط دو نفر از لیست فوق (خانم گرجی و خانم کولایی) را بتوان سیاستمداران یا فعالین سیاسی زن «خودساخته» قلمداد کرد و این موضوع نیز از چالش های جدی مشارکت سیاسی زنان در ایران است که ضروری است به آن پرداخت.